سه کلیسای مهم ایران به نام های “قره کلیسا”، “سنت استپانوس” و “مریم مقدس” در استان های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی به عنوان نهمین اثر ایران در سال ۲۰۰۸ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده اند. این تصمیم در جلسه کمیته میراث جهانی که در تاریخ ۶ جولای در کانادا برگزار شده بود، گرفته شد.
کلیساهای آذربایجان نمونه های برجسته ای از معماری و تزئینات سنتی ارمنی می باشند که ارزش جهانی دارند. آن ها آثاری هستند که در مقابل تبادلات فرهنگی منطقه به ویژه بیزانس، ارتودوکس و فارسی از خود مقاومت نشان داده اند.
قدمت این کلیساها به قرن ۷ الی ۱۴ می رسد که چندین بار به دلیل بلایای طبیعی و انسانی بازسازی و مرمت شده اند.
قره کلیسا:
سیاه کلیسا یا قره کلیسا یا کلیسای تادئوس مقدس یا کلیسای طاطاووس، نام کلیسایی تاریخی در استان آذربایجان غربی ایران است. این کلیسا در۲۰ کیلومتری شمال شرقی چالدران در کنار روستایی به همین نام واقع شده‌است. احتمالا این کلیسا جالب ترین و قابل توجه ترین بنای مسیحی در ایران می باشد.
مسیحیان سالانه از سراسر جهان در تاریخ ۱ جولای برای بزرگداشت سالگرد شهادت سنت تادئوس در این کلیسا گرد هم می آیند.
به نظر می رسد هیچ چیزی از کلیسای اصلی باقی نمانده است. این بنا در قرن ۱۳ به طور گسترده بازسازی شده است اما بخش هایی از اطراف محراب ممکن است به قرن ۱۰ تعلق داشته باشد. بیشتر قسمت های این بنا در حال حاضر متعلق به قرن ۱۷ می باشد. قدیمی ترین بخش آن از سنگ سیاه و سفید ساخته شده است.
«تادئوس مقدس» که یکی از حواریون عیسی مسیح و از بنیان‌گذاران کلیسای حواری ارمنی است، در سال ۶۶ میلادی به خاطر بشارت مسیحیت به قتل رسید. مقبره وی در قره کلیسا قرار دارد و به صورت یکی از زیارتگاه های مهم ارمنیان از آن یاد می‌شود.
قره کلیسا ویژگی های منحصر به فردی دارد. تکنیک و حجم پردازی در بنای قره کلیسا در نوبه خود از کم نظیرترین پرداخت های هنرهای تجسمی است. وجود دیوارهای دفاعی پیرامون کلیسا و ورودی اصلی آن ، نشان دهنده این است که این بنا حکم قلعه نیز دارد. در چهار جهت قلعه پنج برج دیده بانی به شکل یک قوس قرار گرفته است. کلیسای جامع طاطاووس مقدس شامل اتاق هایی می باشد که به راهبان، طلبه ها، محققان و نویسندگان، نگهبانان کلیسا و کتابخانه آن تعلق داشته است. علاوه بر آن زیرزمین کوچکی نیز در زیر اتاق ها قرار دارد و فضاهای کوچکی نظیر ناهارخوری، آشپزخانه، آسیاب، عصار خانه، دخمه ای برای نگهداری غذا و فضاهای دیگری در حیات جانبی غربی می باشد.
اگر به مقطع کلیسای طاطاوس نگاه کنیم، تمام بنا به صورت یک ساختمان واحد دیده می شود و متوجه می شویم که این کلیسا مستطیل شکل است، یعنی برخلاف معابد اولیه ارامنه که به شکل مربع بوده، مستطیل شکل ساخته شده است. قسمت شرقی آن با سنگ سیاه ساخته شده و تنها قسمتی است که از زلزله ۱۳۹۱ میلادی محفوظ ماند. و شامل محراب و اتاق های جنبی و محوطه جلو محراب و گنبدی کوچک است. همچنین مقبره سن دختر شاهزاده ارمنی، دختر پادشاه ساندوک، که به سبب عقیده اش به مسیحیت به شهادت رسید بر بالای تپه ای در مجاورت کلیسا قرار دارد.
کلیسای سنت استپانوس:
کلیسای سنت استپانوس، یا کلیسای استفانوس مقدس در قرن نهم میلادی ساخته شده است که بارها زلزله های شدید ساختار اصلی آن را تخریب کرده است. این بنا در استان آذربایجان شرقی در ۱۷ کیلومتری غرب شهر جلفا و در فاصله ۳ کیلومتری کرانه جنوبی رودخانه ارس در محلی به نام قزل وانک (صومعه سرخ) واقع شده است.
ساختار کلی این کلیسا بیشتر به معماری ارمنی و گرجی شباهت دارد و داخل ساختمان نیز با نقاشی های یک هنرمند ارمنی آراسته شده است.
این کلیسا مورد احترام تمام مسیحیان و تقریبا تمامی ادیان است اما در واقع به شاخه مسیحیان گریگوری (پیروان گریگور روشنگر) که ساکن ارمنستان هستند تعلق دارد. در یک روز از سال هزاران نفر از ارمنیان در این نقطه گردهم می‌آیند تا ضمن زیارت، مراسم و مناسک خاص خود را به‌جای آورند.
این کلیسا در محوطه‌ای محصور از درختان و دره سرسبزی واقع شده و حصار سنگی که بنا را احاطه نموده بارویی است بلند با هفت برج نگهبانی و پنج پشت استوانه‌ای سنگی مانند دژهای مستحکم دوره ساسانی و قرون اولیه اسلام. دروازه این بارو در وسط دیوار غربی تعبیه شده و دارای دری چوبی و آهن کوبی شده است. در پایه‌های طرفین و طاق جناغی آن سنگ تراش با حجاری‌های ظریف به‌کار رفته و نقش برجسته‌ای از مریم و کودکی عیسی در پیشانی طاق نمای آن به چشم می‌خورد. بر روی دیوارهای خارجی کلیسا، نقش برجسته‌های زیبایی قرار دارد که از جمله آن ها می توان سنگسار شدن استپانوس مقدس در ضلع شرقی، مصلوب شدن حضرت مسیح در ضلع غربی و عروج حضرت مسیح را نام برد. این کلیسا دارای سه ساختمان اصلی و مشخص و همچنین قسمتهای فرعی مختلفی است. سه قسمت اصلی عبارتند ار: نماز خانه اصلی، اجاق دانیال، برج ناقوس.
کلیسای مریم مقدس:
کلیسای مریم مقدس که به نام کلیسای “زور زور” نیز معروف است، در استان آذربایجان غربی، شهرستان ماکو و در ۱۲ کیلومتری شمال غرب قره کلیسا قرار دارد. بنای اولیه آن در دره بستر رودخانه قره سو و به ارتفاع ۵۰ متر بالاتر از سطح دره قرار داشته است ولی به علت اینکه پس از آبگیری سد بارون ممکن بود در عمق دریاچه پشت سد قرار بگیرد توسط سازمان میراث فرهنگی و همکاری شورای خلیفه گری ارامنه آذربایجان تماما به ارتفاعات کنار دریاچه منتقل و در آن نقطه مجددا بازسازی گردید.
هوانس زورزورتسی یک روحانی برجسته، معلم، فیلسوف، نویسنده و مترجم بود که مسئولیت مرکز علمی مذهبی زورزور را به عهده گرفت و در طی سال های فعالیت خود در مرکز علمی زورزور توانست آن را به یک مرکز مهم آموزشی در منطقه تبدیل کند. در سال ۱۳۳۸ میلادی و بعد ازفوت هوانس زورزورتسی این مرکز علمی وسعت فعالیت قبلی خود را نداشت. از این رو از این تاریخ به بعد زورزور به یک مرکز مذهبی تبدیل گشت که تا اوایل قرن ۱۷ میلادی و اوج جنگ های ایران و عثمانی به فعالیت خود ادامه داده و از این تاریخ به بعد به تدریج متروکه می گردد. پلان کلیسای مریم مقدس هم از داخل و هم از خارج صلیبی شکل بوده و دارای گنبدی ۱۶ ضلعی با چهار نورگیر می باشد. به غیر از نورگیرهای ساق گنبد چهار نورگیر در چهار دیوار بنا شده و تنها ورودی کلیسا از سمت غربی آن می باشد. مصالح بکار رفته در کلیسا سنگ خوش تراش و ملاط می باشد. پس از تغییر مکان کلیسا به بالای بلندی مشرف به دریاچه آن را بر روی صفه ای بنا نموده و آن قسمت هایی از کلیسا را که در محل نخست خود تخریب شده بود با استفاده از سنگهای جدید مرمت نمودند.
